De kamparts was erbij aanwezig en hij getuigt er later van. Het gebeurde vlak voor het einde van de oorlog. Ze konden de kanonnen van de Russische bevrijders al in de verte horen. De kamparts vertelde:

”Op de morgen tussen 5 en 6 uur werden de gevangenen uit hun cellen gehaald. Door de halfgeopende deur van de cel zag ik dominee Bonhoeffer in innig gebed voor zijn God knielen. De volkomen overgave in gebed van deze buitengewoon sympathieke man heeft me helemaal van mijn stuk gebracht. Ook bij de plaats van terechtstelling bad hij nogmaals. Toen stapte hij moedig en kalm de trap op naar de galg. De dood volgde na enkele seconden. Ik heb in mijn bijna vijftigjarige arbeid als arts nog nooit een man zo volkomen overgegeven aan God zien sterven.”

Dietrich Bonhoeffer

Hij werd op 4 februari 1906 in Breslau geboren, zeven minuten eerder dan zijn tweelingzus Sabine. Al snel verhuisde het grote gezin (hij had 3 broers en 4 zussen) naar Berlijn, waar zijn vader een professoraat in de psychiatrie vervulde. Al heel jong wist Dietrich dat hij theologie wilde studeren. Hij groeide op in een aristocratisch liberaal gezin. Zijn moeder was een diepgelovige vrouw en zijn vader een zeer hoogstaand mens, die in zijn leven het goede voorbeeld gaf. Zijn motto was: ‘Altijd de waarheid zeggen en je inzetten voor vervolgden’.

Op zeventienjarige leeftijd begon hij met zijn studie theologie en zijn proefschrift ‘Sanctorum Communio’ over het wezen van de kerk voltooide hij op 21-jarige leeftijd. Volgens Karl Barth was zijn doctoraalscriptie een ‘theologisch wonder’. Er lag een briljante toekomst voor hem als academisch theoloog. Maar zijn weg zou anders lopen. Hij koos ervoor om dominee te worden.

Tijdens een uitwisselingsprogramma voor studenten reisde hij af naar Amerika. Daar raakte Bonhoeffer diep onder de indruk van het sociale evangelie, zoals hij dat zag in de zwarte kerk van Harlem in New York. Dat veranderde zijn hart. Later hield hij zijn theologiestudenten in Berlijn voor ‘dat ieder Woord van de Heilige Schrift een persoonlijke boodschap van Gods liefde voor ons is’.

Gebed en daad

Dietrich Bonhoeffer was een zeer krachtig mens met een sterk lijf en een sterke ziel. Hij zette zich met volle overgave in voor de kerk, zijn studenten, zijn jongensgroep uit een achterstandswijk in Berlijn en zijn naasten. Daarnaast was hij ook een diepgelovig mens, een man van gebed, maar ook van de daad. Dat bleek toen hij zich tijdens de Tweede Wereldoorlog inzette voor de Bekennende Kirche en de vervolgde Joden. In het gebed vond hij de kracht om te handelen en er ‘te zijn voor de naaste’. Deze houding zou hem uiteindelijk op het schavot brengen.

Zijn leven was diep verweven met de Psalmen. Hij schrijft in zijn ‘Gebetbuch der Bibel’ (Het Gebedenboek van de Bijbel) dat het allerbelangrijkste is dat we ‘de Psalmen iedere keer weer opnieuw in de Naam van Jezus Christus gaan bidden’. We moeten stil worden voor God en als het ware Gods wil inademen. De enige manier om de Psalmen te lezen, is in gebed. Hij geeft daarbij zelf het goede voorbeeld. Vanuit zijn gevangeniscel in Tegel, Berlijn schrijft hij op 15 mei 1943 aan zijn vriend Eberhard Bethge: ‘De Psalmen lees ik iedere dag, zoals ik al jaren doe; er is geen boek dat ik zo goed ken en waaraan ik zo gehecht ben.’

Hij schrijft speciaal aan Eberhard en Renathe Bethge een meditatie over Psalm 54:6: ‘Zie, God is mij een helper, de Heere is het, Die mij schraagt.’ Hij schrijft dat het voor de ander een troost is om te weten dat de Heere helpt. ‘Kunnen wij elkaar beter troosten, kunnen wij elkaar beter bijstaan dan wanneer wij elkaar zó bemoedigend toespreken: maak je geen zorgen om mij, er wordt voor mij gezorgd! Wees niet bang, ik word niet alleen gelaten. Kijk maar, God is mij een helper, een bijstand. Wees getroost, dan word ik ook getroost…. Wat is de bedoeling van dit alles? Om ons voor te bereiden op de dag van Jezus Christus, de dag van zijn toekomst’.

Psalm 119

Bonhoeffer heeft zich zeer verdiept in Psalm 119. Hij schrijft erover in zijn ‘Gebedenboek van de Bijbel’: ‘Bijzonder moeilijk vinden we misschien Psalm 119. Hier helpt ons een heel langzaam, stil, geduldig lezen, woord voor woord, zin voor zin. Dan zien we dat de schijnbare herhalingen toch steeds opnieuw om hetzelfde gaan: de liefde voor Gods Woord. De woorden van de Psalm willen ons een leven lang begeleiden en in hun eenvoud worden ze tot een gebed voor ons’.

Bonhoeffer leefde vanuit de Psalmen. Het is symbolisch dat zijn ‘Gebetbuch der Bibel’ het laatste boek is dat tijdens zijn leven is uitgegeven in 1939. Daarna kreeg hij een schrijfverbod. Ook is het tekenend voor de manier waarop hij de Psalmen ‘doorbad’, dat hij in zijn boekje besluit met ‘de zegen van het morgengebed’. Hij schrijft dat het gebed in de morgen van beslissende betekenis is voor de hele verdere dag. ‘Verzoekingen die de werkdag met zich meebrengt, worden overwonnen als we ze aan God voorleggen. Beslissingen die ons werk soms van ons vraagt, worden gemakkelijker als ze niet uit vrees voor mensen, maar alleen voor Gods aangezicht genomen worden. “Wat gij ook doet, verricht uw werk van harte, als voor de Heere en niet voor mensen” (Kol.3: 23). We krijgen kracht om te werken, als we God daarom bidden.’

Als hij dit geschreven heeft, besluit hij met Psalm 103: ‘Looft de Heere om Zijn genade’

Looft de Heere, mijn ziel
En al wat in mij is, Zijn heilige Naam;
Loofde Heere, mijn ziel,
En vergeet niet een van Zijn weldaden;
Die al uw ongerechtigheden vergeeft,
Die al uw krankheden geneest,
Die uw leven verlost van de groeve,
Die u kroont met goedertierenheid en barmhartigheid
Die uw ziel verzadigt met het goede,
zodat uw jeugd zich vernieuwt als die van een arend.