Antisemitisme heeft diepe wortels in Europa, en Nederland vormt hierop geen uitzondering. Hoewel Nederland lang werd gezien als een relatief veilig land voor Joden – zeker in vergelijking met andere Europese landen – kent ook onze vaderlandse geschiedenis donkere hoofdstukken. De situatie vandaag de dag, met een merkbare toename van antisemitische uitingen en incidenten, roept parallellen op met de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw. Toch zijn er ook belangrijke verschillen in vorm, context en maatschappelijk antwoord.

Antisemitisme vóór de bezetting (1930-1940)

In de jaren voorafgaand aan de Duitse bezetting (1940-1945) was het antisemitisme in Nederland niet gewelddadig van aard, maar eerder sociaal en cultureel geworteld. Joden werden vaak buitengesloten van hogere maatschappelijke posities, clubs of verenigingen. Vooral in conservatieve en katholieke kringen leefde het stereotype beeld van de ‘vreemde’, ‘materialistische’ Jood. Dit antisemitisme was vaak impliciet, verpakt in culturele vooroordelen of economische jaloezie.

Met de opkomst van Hitler in Duitsland in 1933 en de toestroom van Joodse vluchtelingen uit Duitsland groeide ook in Nederland de angst voor ‘buitenlanders’ en ontstond er vreemdelingenhaat. Hoewel er geen officiële antisemitische wetgeving was, kenden sommige universiteiten quota voor Joodse studenten en werden Joden uit bepaalde beroepen indirect geweerd. Extreemrechtse partijen zoals de NSB propageerden openlijk antisemitische standpunten, hoewel ze tot aan de oorlog weinig invloedrijk waren.

Antisemitisme tijdens en direct na de bezetting (1940-1945)

Met de Duitse bezetting in mei 1940 veranderde het antisemitisme in Nederland radicaal. Het werd geïnstitutionaliseerd: Joden moesten zich registreren, werden uit publieke functies gezet, en uiteindelijk gedeporteerd. Circa 75% van de Nederlandse Joden werd vermoord tijdens de Holocaust – het hoogste percentage in West-Europa. Dit hoge percentage is deels te verklaren door de efficiënte Nederlandse administratie, de medewerking van overheidsinstanties, en een maatschappelijke houding die vaak passief bleef of meegaand was.

Na de oorlog heerste er in Nederland vooral stilte over het lot van de Joden. Overlevenden keerden terug naar geplunderde huizen en Nederlanders waren over het algemeen onverschillig over wat de Joden was overkomen in de Tweede Wereldoorlog. Antisemitisme werd niet meer door de staat gedragen, maar verdween ook niet. Stereotypen leefden voort, en veel Joodse overlevenden voelden zich niet welkom of erkend.

In onze tentoonstelling 'Je bent er nog!' laten we zien hoe het voor Joden was om terug te keren naar Nederland na de Tweede Wereldoorlog. Klik hier voor meer informatie.

Het huidige antisemitisme (2020-heden)

In de afgelopen jaren is het antisemitisme in Nederland opnieuw toegenomen. Die toename is deels verbonden aan internationale gebeurtenissen, zoals het Israëlisch-Palestijnse conflict, maar ook aan bredere maatschappelijke ontwikkelingen zoals polarisatie, complot denken en het internet als vrijplaats voor haat.

De vorm van het hedendaagse antisemitisme is divers: het uit zich in graffiti op synagogen, bedreigingen aan Joodse scholen, relletjes op universiteiten, het ontkennen of relativeren van de Holocaust, en de demonisering van Israël in termen die antisemitische stereotypen oproepen (zoals het idee van een almachtige, manipulerende Joodse macht). Bij demonstraties worden antisemitische leuzen gescandeerd of worden Israëlische vlaggen verbrand, waarbij Joden collectief verantwoordelijk worden gehouden voor het optreden van de Israëlische regering.

Anders dan in de jaren dertig is dit antisemitisme minder ‘georganiseerd’ via een politieke partij als de NSB, maar eerder versnipperd en deels verborgen. Het komt zowel van extreemrechtse als van islamitische en extreemlinkse hoek. Dit maakt het moeilijker te bestrijden. Het is echter veel venijniger dan vroeger. ‘From the river tot the sea’ betekent niets anders dan dat Israël moet verdwijnen. Omdat het onderscheid tussen Israël en de Joden flinterdun is, is het moderne antisemitisme veel radicaler en extremer dan de vooroorlogse variant ervan.

Het mag ons niet verbazen, dat veel Joden zich niet veilig genoeg voelen om een keppel te dragen in het openbaar of om hun identiteit openlijk te tonen.

Overeenkomsten toen en nu

Er zijn belangrijke overeenkomsten tussen toen en nu. In beide periodes is sprake van een sluipend proces waarbij antisemitisme ‘normaler’ wordt, mede gevoed door maatschappelijke onzekerheid, polarisatie en externe conflicten. De Joodse gemeenschap wordt opnieuw gezien als ‘de ander’, met eigen belangen die zogenaamd botsen met ‘de nationale zaak’.

Tegelijkertijd heeft de digitale wereld een nieuwe ruimte geschapen waarin antisemitische denkbeelden zich vaak anoniem razendsnel verspreiden.

De geschiedenis laat zien dat onverschilligheid en passiviteit in de samenleving een vruchtbare bodem vormen voor haat om te groeien. Daarom blijven alertheid, educatie en moed om op te staan tegen onrecht hard nodig – zeker nu haat weer steeds meer geaccepteerd lijkt te worden.