Vijf jaar geleden werden de Abraham-akkoorden nog naar hem genoemd. Dit zijn normalisatieverdragen tussen Israël en een aantal Arabische landen, gesloten in 2020 onder bemiddeling van de Verenigde Staten. Ze markeren een belangrijk keerpunt in de moderne geschiedenis van het Midden-Oosten, omdat ze de diplomatieke betrekkingen tussen Israël en Arabische staten - die tot dan toe grotendeels vijandig of afwezig waren - aanzienlijk verbeterden.

‘Verheven vader’

Volgens de traditionele Joodse chronologie werd Abraham geboren in het jaar 1948 na de schepping (anno mundi). Een kleine vierduizend jaar geleden verliet hij in opdracht van G’d (Genesis 12) zijn huis in Oer Kasdiem, in het huidige Irak. Zijn naam was toen nog Abram, letterlijk ‘verheven vader’. Hij werd de eerste mens, die de woestijn introk op zoek naar gasten vanuit een innerlijke roeping om hen te bekeren tot het monotheïsme. Later veranderde G’d zijn naam in Abraham: vader van vele volkeren.

Sindsdien staat zijn figuur centraal in de wereldgeschiedenis en, breder nog, in de geschiedenis van menselijk geloof, moraal en identiteit. Geen andere figuur uit de oudheid verbindt zoveel volkeren, religies en culturen als Abraham: Joden, christenen en moslims noemen hem hun geestelijke vader.

Volgens de overlevering, verwoord door de Joodse rabbijn en filosoof Maimonides, begon Abraham niet als een religieus genie, maar als een kind dat vragen stelde. Hij keek naar de hemel en vroeg zich af wie deze orde had geschapen. De sterren leken hem machtig, de zon en maan indrukwekkend – maar ze kwamen en gingen. Abraham weigerde zich neer te leggen bij de oppervlakkige antwoorden van zijn tijd. In een wereld vol afgoden, beelden en wrede rituelen, koos hij voor een onzichtbare waarheid. Zo werd hij, zonder leraar en zonder openbaring, een zoeker die vond.

Nalatenschap

Die houding – een mix van intellectuele moed en morele gevoeligheid – vormt het hart van zijn nalatenschap. Abrahams geloof was geen dogma, maar een ontdekkingstocht. Zijn bewogen hart typeerde hem: hij handelde niet uit plicht, maar uit innerlijke vrijgevigheid. Hij bouwde altaren, ontving vreemdelingen, onderwees iedereen in de kennis en liefde voor de Ene, ware G’d en bad zelfs voor de bewoners van Sodom – mensen die moreel mijlenver van hem afstonden.

Toch was Abraham niet alleen een zoeker, maar ook een standvastige bouwer. De midrasj citeert Micha (6:2) en zegt dat de aartsvaders de ‘eeuwige fundamenten van de wereld’ zijn – de rots waarop de wereld rust, door hun geloof en rechtvaardigheid.

Rav Soloveitchik legt het zo uit: Abraham hield vol te midden van spot, dreiging, agressie en stilte. Jarenlang hoorde hij niets van G’d. Toch bleef hij geloven, bouwen en lesgeven. Die rotsvaste trouw maakte hem tot meer dan een individu. Hij werd een model. Wie Abraham leest, ziet dat geloof geen vlucht is in mystiek maar een dappere keuze om recht te doen, zelfs zonder zekerheid.

Stappen

Vanuit historisch perspectief is Abraham de oorsprong van een wereldbeeld dat de hele moderne wereld diepgaand gevormd heeft. Voor het Jodendom is hij ‘Avraham Avinoe’, vader Abraham, met wie G’d een verbond sloot, hem en zijn nakomelingen het heilige land beloofde en die morele verantwoordelijkheid als kern van het mens-zijn begreep.

Dat drie grote wereldreligies zich beroepen op één geestelijke stamvader verklaart deels waarom Abraham tot de dag van vandaag het Midden-Oosten doordringt. In zijn figuur ontmoeten geloof, geschiedenis en politiek elkaar. Allen dragen zijn voetsporen. Diezelfde gedeelde afstamming is inderdaad een bron van spanning. Maar het blijft steeds de echo van een oude roeping: ‘Lech Lecha” (Genesis 12:1) – ga op weg, zoek, vind, en leef trouw.

De zin uit het Hooglied – “Hoe schoon zijn uw stappen in uw sandalen, o dochter van een vorst” – krijgt een diepere betekenis: het gaat niet om de bestemming, maar om de stappen. Abrahams grootheid ligt niet in waar hij aankwam, maar in dat hij bleef gaan. Zijn leven is een symbool geworden van beweging: van Haran naar Kanaän, van twijfel naar vertrouwen, van ik naar wij.

Vandaag, te midden van politieke breuken en religieuze spanningen, blijft Abraham’s verhaal verbazend actueel. Hij herinnert ons eraan dat geloof niet begint met zekerheid, maar met vragen. Dat identiteit niet sluit, maar opent. En dat de ware kracht van een volk niet ligt in bezit of macht, maar in morele trouw en hoop.

Abrahams stappen in het zand van de religie, het oude Midden-Oosten, blijven hoorbaar: in elke gelovige die vraagt, zoekt en weer opstaat. Zijn kaart was blanco – maar zijn richting was eeuwig.