De eerste vraag bij het stellen van deze vragen is of we de vraag wel goed stellen. Ik ben van de generatie die groot is geworden met de vraag “Waar was G’d in Auschwitz?”. Het vreemde is dat ik persoonlijk veel sterker uit deze vraag gekomen ben dan ik ooit kon bedenken.

Waar was de mens in Auschwitz?

De religieuze uitdaging is niet `Waar was G'd in Auschwitz', maar ‘Waar was de mens in Auschwitz?’, zei mijn aangetrouwde oom, Opperrabbijn Aharon Schuster van Amsterdam altijd. Hij was met zijn familie in Bergen-Belsen geweest. Hij had de hel aan den lijve ondervonden.

Hij had zijn gebedsriemen mee kunnen nemen in het concentratiekamp. Op een dag overmanden zijn emoties hem en kon hij deze geloofsdaad – om zijn gebedsriemen aan te trekken tijdens zijn dagelijkse gebeden in deze ‘hel op aarde’ – niet meer vervullen. Maar hij vermande zich en begreep dat men G’d geen verwijten kan maken en ging door met zijn grote, heilige missie hier op aarde.

Met de kennis van nu...

Ik krijg ook weleens de vraag hoe wij omgaan met gewelddadige Bijbelse teksten. Dit vereist een inleiding. Het pad naar Messiaanse tijden blijft een worsteling, waarbij helaas menselijke fouten gemaakt worden, die we telkens opnieuw onder ogen moeten zien.

Voormalig premier J.P. Balkenende zei eens: “Met de kennis van nu hadden we in het verleden beter moeten weten”. Uiteraard. Maar in het verleden leefden we in een totaal andere ontwikkelingsfase van het universum en in een volslagen andere tijdsgeest. Er golden heel andere normen en waarden. Het is uiterst onverstandig om zwaaiend met het morele wijsvingertje van nu het verleden te be- en veroordelen.

Zelfkritiek

Het kost ons geen enkele moeite om vanuit onze gemakkelijke leunstoel in het inmiddels min of meer gepacificeerde West-Europa andere tijden en culturen te be- en veroordelen vanuit onze visie op hoe de wereld er idealiter uit zou moeten zien. Waar is onze zelfkritiek en relativering gebleven? Is enige bescheidenheid niet op zijn plaats?

Ook onze maatschappij is geen altruïstische samenleving, verre van ideaal en vol onvrijheden, ongelijkheden en onredelijke omstandigheden. Hoe staat het met ons ideaal van naastenliefde in West-Europa?

Enige zelfkritiek zou niet misstaan voordat we het verleden of het Opperwezen ter verantwoording roepen. De moraalridders van het heden zijn over enkele decennia misschien de `misdadigers van het verleden’ omdat we het straks nog beter weten.

G’ds perspectief

Als religieus mens neem ik aan dat G’d de wereld geschapen heeft. Ook het Nederlands recht erkent de rechten van de maker over zijn eigen producten. Als ik een boek, film of beeld maak, heb ik het volste recht het boek uit mijn computer te wissen, de film te vernietigen of het beeld kapot te slaan. Het getuigt van weinig scheppingsbesef als de mens - het gerealiseerde product van G’ds hand - zijn Maker gaat voorschrijven wat hij wel of niet mag doen of denken.

Als G’d de wereld geschapen heeft – inclusief ons morele gevoel en ons zedelijk bewustzijn – is het wel heel 'brutaal’ om G’d voor te houden wat vanuit ons uitermate beperkte brein redelijk en billijk is.

Maar niettemin moet ik eerlijk toegeven, dat zelfs de grootste religieuze leiders op heel bescheiden wijze hun vragen hadden aan het Opperwezen. Deze werden ook vastgelegd in de Thora. Abraham vroeg het al: “Zou de Rechter van het universum onrecht doen?”. Zij distantieerden zich echter nooit van het Opperwezen…

De gedachten van een psycholoog

Jaren gelden las ik in Trouw dat er in Tenach, de Bijbel, heel veel geweldsteksten voorkomen. Dan vraag ik mij af hoe het dan kan zijn dat het Joodse volk de afgelopen 2000 jaar zo weinig agressief of gewelddadig is opgetreden ondanks de zogenaamde agressieve teksten? En hoe kan het zijn dat mensen met kennelijk veel minder agressieve teksten veel agressiever op het wereldtoneel verschijnen? Hoe kunnen wij deze omgekeerde relatie verklaren? Ik heb er zeker een verklaring voor.

Het gaat namelijk – en dit is de essentie van mijn betoog, de rest is alleen uitleg – om de vraag hoe je met deze teksten omgaat. Kennelijk kun je heel mild omgaan met teksten die als geweldsteksten gezien worden. En kan je ook vreselijk agressief reageren met minder geweldteksten op de achtergrond…