Bevrijding van de kampen

"We wisten van niets", zei Sovjet-soldaat Ivan Martynushkin in een interview uit 2015 met de Times of Israel. Maar toen zag hij het: gevangenen achter prikkeldraad. ‘Ik herinner me hun gezichten, vooral hun ogen die hun beproeving verraadden.’ De verkenners werden gevolgd door troepen die het kamp binnengingen, en waren geschokt door wat ze daar aantroffen. Hoewel enkele jourlisten Auschwitz bij de bevrijding bezochten, kreeg het kamp niet dezelfde internationale aandacht als de bevrijding van Majdanek in juli 1944, het eerste grote vernietigingskamp dat werd bevrijd. Maar toen de ware omvang van de gruwel in Auschwitz bekend werd, kwam het al snel symbool te staan voor de verschrikkingen van de Holocaust. Daarom werd 27 januari later uitgeroepen tot de ‘Internationale Holocaust Herdenkingsdag’.

In de maanden na de bevrijding van Auschwitz, bevrijdden de Sovjets nog meer kampen in de Baltische staten, Polen en in Duitsland zelf. In april en mei 1945 bevrijdden de Britten de nazi-kampen in Noord-Duitsland, waaronder Bergen-Belsen en Neuengamme. Het eerste nazi-kamp dat door Amerikaanse troepen werd bevrijd was Ohrdruf, een subkamp van Buchenwald, op 4 april 1945. Daar ontdekten de Amerikanen stapels lijken. Sommige bedekt met kalk. Anderen gedeeltelijk verbrand op brandstapels.

Bewijs voor toekomstige generaties

De afschuwelijke aard van hun ontdekking bracht generaal Dwight D. Eisenhower, opperbevelhebber van de geallieerde strijdkrachten in Europa, ertoe om het kamp op 12 april te bezoeken. Na zijn bezoek stuurde hij generaal George C. Marshall het volgende bericht, waarin hij zijn reis naar Ohrdruf beschrijft: ‘Het zichtbare bewijs, en de verbale getuigenis van honger, wreedheid en sadisme waren zo overweldigend, dat ik er een beetje ziek van werd…. Ik heb dit bezoek met opzet gebracht, om in de positie te zijn om deze dingen uit de eerste hand te kunnen bewijzen [voor] als er ooit, in de nabije toekomst, een neiging ontstaat om deze beschuldigingen alleen maar aan 'propaganda' te verwijten.’

Maar hij besefte dat zijn eigen ogen niet genoeg waren. Dagen na zijn eerste telegram verzocht Eisenhower journalisten, en leden van het Amerikaanse Congres, om de voormalige kampen met eigen ogen te zien. Hij schreef aan Marshall: ‘Ik verzeker u, dat alles wat er tot nu toe op schrift is gezet, een understatement is geweest.’ Generaal Eisenhower anticipeerde de ontkenning en verdraaiing van de Holocaust, en greep elke gelegenheid aan om de waarheid vast te leggen voor de toekomstige generaties.

In een tijd waarin de meeste mensen nauwelijks weten dat grootschalige Jodenvervolgingen zelfs ouder zijn dan onze ballingschap, neemt het antisemitisme vandaag de dag enorm toe. Zelfs holocaust-ontkenning wordt geleidelijk door de bredere samenleving geaccepteerd. Volgens een onderzoek weten de meeste Amerikaanse volwassenen niet eens dat 6 miljoen Joden zijn vermoord in de Holocaust. Meer dan 1 op de 10 gelooft dat de Joden verantwoordelijk waren voor hun eigen genocide. En helaas ben ik bang dat als er een soortgelijk onderzoek in Nederland gedaan zou worden, dat de resultaten niet veel anders zullen zijn. Daarom is het van het grootste belang, dat ook wij alles vastleggen wat we maar kunnen. Om deze reden schreef ik eerder over het belang om de namen, en ervaringen, van Sjoah (Holocaust) overlevenden nooit te vergeten.

Rolmodel

Op dezelfde dag dat ik dat artikel schreef, kreeg ik te horen dat een holocaust-overlevende die ik kende, eerder die dag op 93-jarige leeftijd, zijn ziel had teruggeven aan zijn Schepper. Wij geloven dat niets in deze wereld ‘toeval’ is. Het Jodendom leert dat alles, zelfs de kleinste dingen in ons leven, geleid is door G-d. Na geschreven te hebben over het belang om de namen, en wat er met hen gebeurd is, niet te vergeten; heb ik nu haast een ‘verplichting’ om de daad bij het woord te zetten, en te schrijven over deze bijzondere man die ons, nu bijna precies een jaar geleden, heeft achtergelaten. Dit is het verhaal van Rabbijn Sender.

De laatste zeven jaar van zijn leven zag ik hem bijna elke dag. Zijn oneindige blijdschap viel mij altijd op. Maar, zoals met zoveel andere dingen, besef je pas echt de grootheid van iets (of iemand) wanneer het te laat is. Elke ochtend kwam hij met een vrolijk gezicht naar de synagoge en het was moeilijk om hem voorbij te lopen zonder een lading goede wensen te ontvangen. En het was haast onmogelijk om hem hierin voor te zijn. Dit hield niet op toen hij oud werd, noch toen hij weduwnaar werd in 2013. Wanneer ik nog in mijn bed lag te slapen, zat hij -elke dag- om 5 uur ’s ochtends al in het leerhuis; in studie gebogen over de heilige woorden van de Thora. Wijlen rabbijn Sender was niet alleen een voorbeeld, en rolmodel, in zijn chassidoet (chassidische groepering), maar een voorbeeld voor iedereen.

Oorlogsjaren

Rabbijn Sender werd geboren in het jaar 1929, in de stad Szombathely (Hongarije). Tijdens de oorlog zat hij ondergedoken in een bunker, totdat hij op een dag zag hoe een soldaat zijn moeder en 11 kinderen arresteerde, om vervolgens meteen naar buiten te rennen om met zijn moeder, broers en zussen, te zijn. Iets waar hij nooit spijt van heeft gehad. ‘Het was goed dat ik dit gedaan heb’ zei hij altijd. De familie belandde in een trein naar Auschwitz. In deze trein stierf zijn zus in zijn handen; waarna zijn moeder -die al wist wat er zou gebeuren- tegen haar zei: ‘morgen zullen we elkaar weer ontmoeten.’ Tegen haar andere kinderen bleef ze standvastig in haar geloof in G-d’s leiding (ook al begrepen ze het niet), ‘morgen arriveren we, waar wij aan moeten komen.’ Deze liefdevolle moeder van 12 kinderen kwam nooit meer levend uit de trein.

Rabbijn Sender vertelde ooit dat toen zij aankwamen, hij heel erg graag tefilin (gebedsriemen) wilde leggen. ‘In Birkenau wilde ik naar mijn tefilin gaan, maar de kapo wees naar een dikke rook in de verte, en zei tegen hem, je tefilin branden daar... samen met je moeder.’ En toch bleef de 17-jarige jongen vertrouwen in G-d. ‘Elke dag zei ik tegen mijzelf, ‘alles gaat voorbij, alles gaat voorbij, na elke December komt [er een] Mei.’

Boos op G-d?

Na de verschrikkelijke oorlogsjaren kwam hij erachter, dat zijn vader de oorlog ook had overleefd. Samen vestigden ze zich in Antwerpen, en speelden beide een belangrijke rol in het herbouwen van Joods leven daar na de oorlog. Rabbijn Sender was de enige van al zijn vader’s nakomelingen die de oorlog overleefde. En toch was hij zijn hele leven -zelfs toen hij uit de oorlog kwam- nooit ontevreden of boos. Ondanks al het leed dat de Duitsers hem hebben aangedaan, heeft hij hen nooit vervloekt -of zelfs maar uitgescholden. Wie naar rabbijn Sender keek, kon in hem een echte dienaar van G-d zien, die zich aan elk woord van de Thora hield.

Op de vraag of hij ooit boos is geweest op G-d, en Hem gevraagd heeft ‘waarom dit is gebeurd?’, reageerde hij altijd verbaasd, ‘waarom zou ik zoiets doen?’ ‘Wat is er te vragen?’ vroeg hij ooit terug, alsof het zo logisch is. ‘Het is een feit [dat het gebeurd is]. Kijk vooruit, kijk nooit achterom. Wees blij. Laat het achter je. Wat is gebeurd, is gebeurd. Op dit moment bouw je [de toekomst]. Dit is wat een Jood doet.’

Wraak op de nazis

Op latere leeftijd emigreerde hij samen met zijn gezin naar Israël. Daar werd hij gezegend met een grote familie. Na de oorlog zei hij ooit: ‘mijn wraak op Hitler zal zijn dat ik 100 kleinkinderen zal hebben.’ Op zijn laatste dag in deze wereld, was rabbijn Sender gezegend met meer dan 800 nakomelingen; waarvan veel van hen belangrijke posities hebben in de ultraorthodox Joodse wereld, en in veel liefdadigheidsorganisaties hier in Israel. Ik ben er zeker van dat, in zijn laatste momenten, hij een glimlach op zijn gezicht gehad zou hebben (zoals hij dat altijd had). Want uiteindelijk had hij zijn ultieme wraak behaald.

Reb Sender, ik zal uw glimlach altijd missen.