Een zoon van goede vrienden kwam om tijdens zijn diensttijd, inmiddels bijna twintig jaar geleden. Hij is er al veel te lang niet meer, maar zijn naam wordt nog dagelijks genoemd door zijn familie, en hij is altijd in onze gedachten. Het verdriet gaat nooit over, en hij leeft voort in ons die van hem hielden.

Op internet kwam ik een verhaal tegen dat me raakte. Ik heb het vrij vertaald. Het is van iemand die de moeder bezocht van een soldaat die onlangs sneuvelde in Gaza.

Op de laatste dag van de sjiwwe (de zevendaagse rouwperiode in het Jodendom die volgt op de begrafenis) bezochten we zijn familie. Eerder die dag waren we al bij een andere familie langs geweest, waar ook een zoon was omgekomen. Er is zoveel verdriet sinds 7 oktober 2023 dat het letterlijk benauwt. De moeder van de gesneuvelde jongen vond ik zittend op het gras. Ik ging naast haar zitten. Nog voor ik iets kon zeggen, pakte ze mijn hand. Ze wist niet wie ik was, en toch hield ze me vast. Ik vertelde haar dat we buren zijn, dat we haar zoons stralende glimlach vaak hadden gezien, en dat we haar verdriet deelden. En dat we ook op zijn begrafenis waren geweest.

Ze keek me aan en zei: “Hij glimlacht nu ook naar jou. Hij hield van goede mensen.” Toen zuchtte ze: “Het is niet te bevatten dat hij nooit meer bij me zal zijn.”

Wat zeg je tegen een moeder met een gebroken hart? Er zijn geen woorden die het verdriet kunnen wegnemen. Tijd geneest niet, en loze troostwoorden maken zwakker, niet sterker.

Maar ik wist ook dat haar hart misschien iets zou kunnen vinden in de woorden van Miriam Peretz, de moeder die twee zonen verloor in de strijd voor Israël en sindsdien een symbool van hoop is geworden in Israël. Dus ik vertelde haar wat ik Miriam had horen zeggen: “Een moeder wil bij de begrafenis van haar zoon het liefst in het graf springen. In zijn plaats. Zodat hij mag leven, en zij sterft. Het kost een jaar voordat het hart accepteert wat het verstand al weet: dat hij niet meer terugkomt. Je moet door elke feestdag, elke verjaardag, elk familie-evenement heen. Er zal altijd een gat in je hart blijven, maar je zult ook weer het geluk kunnen voelen, al is het op een andere manier dan voorheen.”

Zachtjes vroeg ze me: “Maar hoe kan ik gelukkig zijn, en het leven weer vieren, nu hij er niet meer is?”

Toen sprak ik, dit keer met mijn eigen woorden: “Jouw zoon is gaan vechten om ons te beschermen. Hij is gestorven zodat wij kunnen leven. Zodat jij kunt leven. Zijn offer mag niet voor niets zijn. Het leven gaat door, dat is waar hij voor vocht.” Ze knikte, kneep in mijn hand en zei: “Ik ben dankbaar dat je gekomen bent. Wil je nog even bij me blijven zitten?”

Het leven is kort, broos, mooi en soms afschuwelijk. Sinds 7 oktober 2023 is de verwarring groot. Het verdriet immens. Maar we moeten verder. Gewoon omdat we geen keuze hebben.