Sluiten

Zoeken.

Geopolitiek

Terug naar overzicht

Israël op het wereldtoneel

Door Ruben Ridderhof

Artikel

Expert

wereldbolisrael-1024x554

Israëls geopolitieke situatie is continu in beweging. In dit artikel nemen we een aantal geopolitieke factoren onder de loep. We bekijken hoe deze factoren Israëls positie op het wereldtoneel beïnvloeden en hoe de situatie rond een aantal van deze factoren zijn gewijzigd waardoor het belangenspel rond de Joodse staat is verschoven.

Sommige factoren die de geopolitiek rond Israël beïnvloeden liggen min of meer vast. Denk aan Israëls geografische ligging, Israëls grondstoffen en watervoorziening. Andere zaken liggen veel flexibeler. Met name in de politieke arena kunnen grote verschillen optreden, maar geopolitiek beweegt zich gebruikelijk langzamer en volgt met name de veranderende belangen. Zulke belangenveranderingen vinden meestal niet van de ene op de andere dag plaats, maar vinden plaats over een periode van jaren of soms decennia.

De geopolitiek is een complex samenspel van belangen van landen, samenwerkingsverbanden, wereldorganisaties en individuele machthebbers, die ieder proberen hun belangen veilig te stellen. Daarom is het onmogelijk om te stellen dat een bepaalde zaak of belang dé oorzaak is van een bepaald handelen of een zeker standpunt. Er werken altijd meerdere factoren samen en die vormen gezamenlijk de geopolitieke realiteit. Het is dan ook onmogelijk om in het bestek van dit artikel die complexe realiteit uiteen te zetten. Maar het helpt wel om als het ware van een afstand de situatie rond Israël in ogenschouw te nemen en te beseffen welke factoren allemaal meespelen in het proces waar machten doorheen gaan waar het hun handelen ten aanzien van Israël betreft.

Geografie

Israël ligt op het kruispunt tussen Afrika, Azië en Europa. Het vormt een strategische landbrug tussen deze drie continenten en daarmee is het land door de eeuwen heen vaak het toneel geweest van doortrekkende kooplieden, legers, maar ook vluchtelingenstromen. Voor machthebbers van alle kanten vormde het land Israël een strategisch gebied. Op economisch gebied was Israël als doorvoergebied een aantrekkelijk land om tol te heffen voor doorreizende kooplieden. Op militair gebied was Israël een goede buffer om het eigen rijk te beschermen tegen vijandige elementen uit andere continenten. Voor de rijken in het Oosten vormde Israël bovendien een maritieme uitvalsbasis naar het Middellandse Zeegebied.

Tegenwoordig zijn deze overwegingen minder relevant. Lucht- en zeevaart hebben de doortrekkende handelskaravaans van het verleden vervangen. De wereldmachten van het verleden die streden om het beheer van het land Israël als strategisch gebied: Egypte, Assyrië, Babel, Griekenland en Rome, zijn er niet meer. Bovendien is oorlogsvoering tegenwoordig dusdanig veranderd door luchtvaart en precisieraketten, dat het beheersen van een gebied veel minder relevant is.

Water

Water is van levensbelang en wat dat betreft ligt Israël gunstig. Israël ligt langs de Syrisch-Afrikaanse breuklijn, die als de diepe geul door Israël loopt, beter bekend als de Jordaanvallei. In het noorden vormt het Meer van Galilea een enorm spaarbekken dat jarenlang dienstdeed als watervoorraad voor heel Israël. Er werd zelfs een ingenieus watersysteem aangelegd om het water uit het meer te transporteren door heel het land. Israël sloot bovendien overeenkomsten met Jordanië en de Palestijnse Autoriteit voor de levering van water. Maar de groeiende bevolking en welvaart, leidden ook tot een grotere waterconsumptie. Daarbij is de waterstand in het meer afhankelijk van de regenval. Toen deze jarenlang beneden peil bleef, ontwikkelden de Israëli’s middelen om op grote schaal zeewater te ontzilten en geschikt te maken voor consumptie. In hoog tempo zijn in de afgelopen jaren ontziltingsfabrieken gebouwd langs de Middellandse Zeekust die een groot deel van de waterconsumptie voor hun rekening kunnen nemen.

Religie

Israël is de bakermat van het Jodendom en christendom, maar ook de islam kent het land Israël, en met name de stad Jeruzalem, grote religieuze waarde toe als de plaats waar de profeet Mohammed ten hemel zou zijn gevaren. Dit feit, dat Jeruzalem zulk felbegeerd religieus erfgoed is voor drie wereldreligies, heeft uiteraard grote impact op de geopolitiek. Voor christenen heeft het de kruistochten geïnspireerd. Maar ook de vele missieposten die werden opgezet tijdens de terugkeer van Joden naar Israël, eind negentiende eeuw, getuigen hiervan. Het ‘Heilige Land’ blijft veel christenen inspireren en niet alleen vanwege het wonder van de wedergeboorte van de Joodse staat.

Je zou kunnen beargumenteren dat in het seculiere westen het christendom geen rol meer speelt in de politiek ten aanzien van Israël, maar wie de presidentsverkiezingen in de Verenigde Staten wel eens heeft gevolgd, heeft waarschijnlijk genoeg aan de eenzijdig generaliserende term ‘evangelicals’ om te beseffen dat dit niet opgaat. Niet voor niets gebruikte elke presidentskandidaat tot en met Donald Trump de verkiezingsbelofte om de Amerikaanse ambassade naar Jeruzalem te verplaatsen. Het christendom als religieus belang is nog springlevend.

Voor de islam geldt hetzelfde. In moskeeën over de hele wereld wordt gepreekt hoe Jeruzalem toebehoort aan de islam. En ook al zijn het al jarenlang voornamelijk seculiere dictaturen die de dienst uitmaken in het Midden-Oosten, zij maken gretig gebruik van het religieuze vocabulaire om hun bevolkingen op te hitsen tegen Israël, om zo af te leiden van de misstanden dichter bij huis.

Landen met een grotendeels christelijke of islamitische bevolking kunnen Israël haast niet negeren, met name vanwege het conflict, omdat dit zoveel passie oproept bij de bevolking.

Energie

Eén van de grootste belangen die tegenwoordig spelen, is het economische belang. Maar om de economie draaiende te houden, is energie nodig. Daarom heeft de energiemarkt een enorme impact op de geopolitiek. Een duidelijk voorbeeld hiervan vinden we in de oliecrisis van 1973, toen olieproducerende landen hun macht deden gelden na de Jom Kippoeroorlog en de tegelijkertijd de olieprijs verhoogden, de oliekraan dichtschroefden en Amerika en Nederland, die actief Israël hadden geholpen met wapenleveranties zelfs volledig boycotten. Hoewel de boycot weinig effectief was, bleek het effect dat de olieproducerende landen op de wereldeconomie konden uitoefenen, enorm. Deze crisis luidde dan ook een kentering in in de houding van het westen richting Israël. De angst voor herhaling maakte dat de landen die van olie afhankelijk waren erg op de hand bleken van de olieproducerende landen.

In die verhoudingen is de afgelopen jaren wel het een en ander veranderd. De almaar stijgende olieprijzen hebben landen ertoe gedreven alternatieve winningsmethoden te zoeken die voorheen te duur waren om te overwegen, maar nu concurrerend blijken. Daarnaast worden natuurlijk meer en meer duurzame energiebronnen aangeboord. De invloed van de OPEC op de wereldeconomie is nog aanzienlijk, maar niet meer zo enorm als destijds.

Wat aardgas betreft, is Israël zelf van importerend land een exportland geworden. Met de ontdekking en exploitatie van een aantal aanzienlijke gasvelden voor de kust in de Middellandse Zee is Israëls positie op de energiemarkt in enkele jaren drastisch gewijzigd. Er zijn zelfs plannen gemaakt voor de aanleg van een pijpleiding van Israël naar Griekenland, waarmee ook Europa’s afhankelijkheid van Russisch gas wordt verminderd. Die deal wordt overigens fel bestreden door Turkije, dat begin 2020 een pijpleiding voor Russisch gas naar zuid-Europa opende.

Militair

Israël heeft zich sinds de onafhankelijkheidsverklaring in 1948 een macht van formaat getoond in het Midden-Oosten. Daarin is de alliantie met de Verenigde Staten een belangrijke factor. Sinds president Ronald Reagan hanteert de Amerikaanse regering een expliciet beleid om in de wapenverkopen aan landen in het Midden-Oosten ervoor te zorgen dat Israël te allen tijde een kwalitatief militaire voorsprong houdt ten opzichte van de andere landen in de regio. Met andere woorden: Israël moet de sterkste blijven. Daar staat tegenover dat Israël als ‘vriend van Amerika’ vaak de hete kolen uit het vuur mag halen bij crisissituaties in het Midden-Oosten. Bovendien profiteert Amerika vaak als eerste mee van allerlei Israëlische (militaire) innovaties.

Het belang van Israëls militaire overmacht in het Midden-Oosten voor Amerika is niet gering. In de dagen van de Koude Oorlog hielp Israël om radicale groeperingen in de regio uit het zadel te houden en hield het Syrië, een nauwe bondgenoot van Moskou, in toom. Daarnaast bleek Israël een goed slagveld om Amerikaanse wapens te testen, vaak in de strijd tegen wapens van Russische makelij. Israëls militaire overmacht schiep een zeker evenwicht in de regio. Na vele jaren oorlog, sloot Israël vredesverdragen met Egypte en Jordanië en daarvan plukte ook Amerika economische vruchten. Daarnaast werken Amerika en Israël nauw samen op inlichtinggebied en ook die samenwerking heeft beide partijen geen windeieren gelegd.

Israëls militaire overwicht heeft overigens niet alleen positieve gevolgen voor zijn geopolitieke situatie. In het conflict met de Palestijnen, komt Israëls militaire macht over als overdreven groot tegenover de haast amateuristische wijze waarop de Palestijnen hun strijd van tijd tot tijd met terreur kracht bijzetten. Van die ongelijkheid maken Israëls tegenstanders dan ook dankbaar gebruik als het conflict weer eens oplaait. Men beticht Israël dan al snel van een disproportionele respons. Iedereen kent de beelden wel van het stenen gooiende jongetje tegenover de enorme Israëlische tank.

Beeldvorming

En daarmee komen we op een wat ongrijpbaarder, maar niettemin cruciale factor in de geopolitiek: beeldvorming. Welk beeld heeft men van Israël en hoe beïnvloedt dit beeld de houding tegenover het land? Wat beïnvloedt deze beeldvorming? Hierover alleen zijn boeken vol geschreven. Feit is dat beeldvorming als factor in de (geo)politiek het meest direct beïnvloedbaar is en daarom veelvuldig wordt ingezet om belangen kracht bij te zetten.

Relatief kleine gebeurtenissen rond het Israëlisch-Palestijnse conflict worden dankzij dit principe opgeblazen tot wereldproporties, die krantenpagina’s en nieuwsitems op televisie dagenlang kunnen vullen. Toen Israël bijvoorbeeld een vloot schepen vol activisten op weg naar Gaza enterde, werden de ongewapende soldaten die het schip Mavi Marmara enterden bijna gelyncht, maar het voorval werd breed gepresenteerd als een Israëlische poging om een vreedzame, internationale protestactie met geweld uiteen te slaan.

Verenigde Naties

Het is dan ook niet verwonderlijk dat het belangrijkste geopolitieke forum ter wereld die invloed van beeldvorming met betrekking tot Israël veelvuldig toepast in al zijn gremia. Een eenmaal met meerderheid van stemmen aangenomen resolutie binnen de VN krijgt een zekere status. Zo’n meerderheid van stemmen kan zijn ontstaan uit een proces van groepsvorming en politieke druk en dus weinig te maken hebben met de werkelijkheid, maar de status als ‘officieel VN-standpunt’, als iets ‘dat de wereld vindt’, is dan al beklonken. En in het vervolgproces zijn negatieve resoluties tegen Israël keer op keer aangehaald als argument voor vervolgresoluties, die Israël hoe langer hoe meer in een kwaad daglicht stellen.

Het belang dat hierbij wordt gediend, is dat van talloze landen die graag willen voorkomen dat hun eigen misstanden onder de loep van de wereld worden gelegd en in Israël een welkome bliksemafleider vinden voor hun eigen sores. En zo ontstaat bijvoorbeeld de situatie dat Unesco resoluties aanneemt waarin de Joodse geschiedenis van Jeruzalem wordt ontkend. Of dat de VN Mensenrechtenraad met daarin onderdrukkende regimes als Congo, Somalië, Soedan en Venezuela als vast agendapunt de ‘mensenrechtenschendingen door Israël’ bespreken, maar de eigen situatie van deze landen onbesproken laat.

Veranderingen

Maar zoals aan het begin van dit artikel werd genoemd, zijn veel van deze factoren aan verandering onderhevig. En ze hangen vaak ook met elkaar samen. Politiek is een belangenspel waarbij continu compromissen worden gesloten. Bij deze compromissen wordt niet zelden wat goed of eerlijk is, opgeofferd voor economisch voordeel of een verhoopt stukje goodwill van een andere partij. In de VN met een groot blok van moslimlanden meestemmen met een resolutie tegen Israël, kan voor westerse landen misschien een winstje opleveren in een economisch aantrekkelijke deal. Zo werkt het spelletje, redeneert men dan.

Maar het zou best kunnen dat Israëls geopolitieke situatie aan het veranderen is. Iran profileert zich in het Midden-Oosten en bedreigt andere landen in de regio. Moslimlanden die jarenlang het anti-Israëlliedje zongen, lijken nu voorzichtig te begrijpen dat goede betrekkingen met Israël wel eens gunstig zouden kunnen zijn voor hun positie tegenover Iran. Die betrekkingen in het Midden-Oosten komen langzaam, maar zeker tot stand en welke gevolgen dat zal hebben op het wereldtoneel …?

China en India waren voorheen derdewereldlanden, maar groeien snel uit tot wereldmachten met een economische macht van formaat. Deze landen hebben niet de religieuze bagage die islamitische en christelijke naties meedragen ten aanzien van Israël. Voor hen is het Israëlisch-Palestijnse conflict minder emotioneel geladen. Welke gevolgen zal dit hebben in de geopolitiek naarmate de gunstige economische relaties tussen deze landen zich versterken? Hoe zal Israël zich ontwikkelen als gasexporteur en welke effecten zal dit hebben? Een ding is duidelijk. Israëls positie op het wereldtoneel is volop in beweging.

5jImnjU2_400x400

De schrijver

Ruben Ridderhof

Doneren
Abonneren
Agenda