“Het was de avond van Pesach 1943. Alles stond klaar voor het feest. We hadden zelfs matzes. De politieagent, die bij ons woonde, waarschuwde: “Het getto is omsingeld door Oekraïners. Vannacht zal geen goede nacht zijn.”  We namen al onze bezittingen en ons eten mee naar de bunker. En wachtten.” Shoshana Baharir – overlevende uit het getto van Warschau

“Ondanks geruchten van een aanstaande deportatie bleven de Joden uit het getto zich op Pesach voorbereiden.  Sommigen bakten zelfs matzes, verkregen wijn en reinigden hun borden. Op 18 april 1943 stationeerde het Duitse leger zich in Warschau en leek het erop dat het getto geliquideerd zou worden. De ondergrondse verzetsbewegingen waren in de hoogste staat van paraatheid. Die nacht werd het getto omsingeld. Niemand sliep, maar bracht de meest noodzakelijke artikelen, linnen- en beddengoed en voedsel naar de bunkers. In de binnenplaatsen en op straat was het drukker dan overdag.“ Tuvia Borzykowski - overlevende uit het getto van Warschau

Slaven in de Poolse getto's

Op 19 april 1943, het begin van Pesach, trokken de Duitsers het getto binnen. Tuvia Borzykowski beschrijft de Seideravond, de eerste avond van Pesach, in het appartement van Rabbi Eliezer Meisel. “Te midden van de verwoesting zat de familie rond de tafel met wijn gevulde glazen. Terwijl de rabbijn uit de Hagada voorlas, werd zijn stem gepuncteerd door explosies en het geratel van machinegeweren; de brandende gebouwen verlichtten de gezichten.”

“Wij waren slaven in de Poolse getto’s.
Van Hitler, Duitslands Führer - zijn naam zij vervloekt.
En we werden vandaar genomen…
Om vermoord en geknecht te worden.
Naakt geleid door sneeuw en ijs.
En ook al waren we verstandig en intelligent,
Konden we tien keer zo hard boven onze kracht werken,
Zou het een groot wonder zijn,
Als van iedere Joodse gemeenschap
Een of twee zouden overblijven.
En degenen die over het lijden van de Poolse Joden vertellen,
Zullen leven om de ondergang van Hitler en Duitsland te zien.”

Aharon Carmi - overlevende uit het getto van Warschau

Moeilijke keuze

De week van Pesach, waarin het verboden is om chameets (zuurdesem) te eten, was tijdens de oorlog een bijzonder moeilijke tijd. Tekorten aan de basis-ingrediënten en gebrek aan faciliteiten om matzes te bakken, maakte het voor veel Joden onmogelijk om een echte Seidermaaltijd te houden. De concentratiekamp- en gettocondities dwongen Joden een moeilijke keuze te maken: de voedselwetten breken of hun fysieke toestand te laten verslechteren. Met een dagelijks dieet dat bestond uit slechts een paar honderd calorieën kon het niet eten van chameets verhongering en dood betekenen.

Onder de groep Nederlandse Joden die vanuit Westerbork naar Bergen-Belsen waren gedeporteerd, bevonden zich twee rabbijnen. Rabbi’s Aaron Davids en Abraham Levisson besloten de ban op chameets op te heffen, zodat Joden tijdens Pesach brood konden eten. Op de avond van Pesach in 1944 citeerden zij het Bijbelse gebod om te leven en boven alles, het leven zorgvuldig te bewaren. Een speciaal door hen geschreven gebed werd door gevangenen gekopieerd en uitgedeeld. Een kopie is te zien in Lohamei HaGeta'ot (Ghetto Fighter’s House), Israël. Beide rabbijnen stierven vlak voor de bevrijding, in het voorjaar van 1945.

(de vertaling kunt u onder de afbeelding lezen)

Vertaling van het gebed:

“Voor het eten van chameets, zeg het volgende met intentie en devotie: “Onze Vader in de hemel. Het is U bekend dat het ons verlangen is om Uw wil te vervullen en Pesach in acht te nemen door het eten van matzot en het verbod op chameets na te volgen. Het doet ons hart pijn dat slavernij ons hiervan weerhoudt en dat we in levensgevaar zijn.

We zijn nu klaar om uw gebod te vervullen: “De mens die ze houdt, zal erdoor leven.” (Leviticus 18:5b) en Uw waarschuwing in acht te nemen van “… wees op uw hoede en neem uzelf zeer in acht…” (Deuteronomium 4:9). Daarom bidden wij dat U ons in leven houdt, ons behoud en ons spoedig verlost, zodat we Uw wetten mogen onderhouden en Uw wil vervullen en U met ons hele hart mogen dienen. Amen!”

“De Seder viert vrijheid. Is dit niet erger dan hoe de Joden in Egypte leefden?“, vroeg een jonge Jood uit het getto van Warschau, “Wat soort vrijheid vieren we vanavond?” Zijn broer antwoordde: “Pesach viert de geboorte van een natie, toen we van Egyptische slaven een volk werden dat door God Zijn eigen volk genoemd kon worden. Deze geestelijke vrijheid kan niemand van ons wegnemen. Hoe zij ons ook slaan, martelen, onze fysieke lichamen doden, onze zielen zullen altijd vrij blijven om God te dienen.”